ගැට නිතුල් යනු ශ්‍රී ලංකාවේ බහුලව දක්නට ලැබෙන, විවිධ ප්‍රයෝජන සඳහා යොදා ගන්නා ශාකයකි. මෙය සාම්ප්‍රදායිකව දත් මැදීම සඳහා භාවිතා කළ නිසා “දත් බුරුසු ගස” ලෙසද හැඳින්වේ.

පොදු තොරතුරු

පොදු නම: ගැට නිතොල් (සිංහල), නිතුල්ල (සිංහල), Sand Paper Tree, Siamese Rough Bush, Toothbrush Tree

විද්‍යාත්මක නම: Streblus asper (ස්ට්‍රෙබ්ලස් ඇස්පර්)

උද්භිද කුලය: Moraceae (මොරේසියේ)

ස්වභාවික වාසස්ථාන: ආසියාවේ නිවර්තන කලාපයට (උදා: ඉන්දීය උපමහාද්වීපය, අග්නිදිග ආසියාව) ආවේණික ශාකයකි. ශ්‍රී ලංකාවටද ආවේණික වේ.

වඳවීමේ තර්ජනය: ගෝලීය වශයෙන් IUCN රතු ලැයිස්තුවට අනුව අවදානම අඩු (Least Concern – LC) ලෙස වර්ගීකරණය කර ඇත.

භෞතික විස්තර

ගස/ශාකය: මීටර් 4 සිට 15 දක්වා උසකට වැඩෙන, දැඩි, ඝන ලෙස අතු බෙදුණු ගසකි. පොත්ත අළු-දුඹුරු පැහැයක් ගනී.

පත්‍ර: ඕවලාකාර-දිගටි සිට අර්ධ-රොම්බික් හැඩැති වන අතර, සෙන්ටිමීටර 4-12ක් පමණ දිගින් යුක්ත වේ. පත්‍ර දෙපසම ඉතා රළු ස්වභාවයක් ගන්නා බැවින් “වැලි කඩදාසි ගස” ලෙසද හැඳින්වේ. දාර සිහින්ව දත් සහිත වන අතර, අග්‍රය මොට හෝ උල් හැඩයක් ගනී. පත්‍ර පාදය සිහින් වේ. තද කොළ පැහැතිය.

මල්:

පිරිමි මල්: ගෝලාකාර හිස් පොකුරු ලෙස හටගනී. විෂ්කම්භය සෙන්ටිමීටර 0.4-0.7ක් පමණ වන අතර, කෙටි දඬු සහිතය. කොළ-කහ හෝ පාහේ සුදු පැහැතිය.

ගැහැණු මල්: සාමාන්‍යයෙන් යුගල වශයෙන් පිහිටා ඇති අතර, කොළ පැහැතිය.

පලතුරු: ඕවලාකාර හැඩැති බෙරී වර්ගයේ පලතුරකි. සෙන්ටිමීටර 0.8-1ක් පමණ දිග වන අතර, ඉදුණු විට ලා කහ පැහැයක් ගනී.

බීජ: ඕවලාකාර වන අතර, සෙන්ටිමීටර 0.5-0.6ක් පමණ දිගය.

මුල්: ශාකයේ මුල්වල විවිධ රසායනික සංයෝග අඩංගු බවට වාර්තා වී ඇත.

ප්‍රයෝජන

කඩදාසි නිෂ්පාදනය: තායිලන්තයේ ඓතිහාසිකව කඩදාසි සෑදීම සඳහා ඉතා වැදගත් ශාකයක් විය. එහි කල්පැවැත්ම සහ කහ පැහැයට හැරීම හා කෘමි හානිවලට ප්‍රතිරෝධය දැක්වීම නිසා පැරණි ලේඛන සඳහා විශේෂයෙන් භාවිතා විය.

සාම්ප්‍රදායික වෛද්‍ය විද්‍යාව:

ආයුර්වේදයේ සහ අනෙකුත් ජන වෛද්‍ය ක්‍රමවලදී ෆිලාරියාසිස් (filaria), කුෂ්ඨ රෝග (leprosy), දත් කැක්කුම, පාචනය සහ පිළිකා වැනි රෝග සඳහා ප්‍රතිකාර කිරීමට ශාකයේ විවිධ කොටස් භාවිතා කරයි.

මුඛ සෞඛ්‍යය: අතු සම්ප්‍රදායිකව දත් මැදීම සඳහා භාවිතා කළ බැවින් “දත් බුරුසු ගස” ලෙසද හැඳින්වේ. එය සමහර ශාකසාර දන්තාලේපවල අඩංගු අමුද්‍රව්‍යයකි.

වෙනත් ප්‍රයෝජන:

වියට්නාමයේ කොළ ස්වාභාවික වැලි කඩදාසි ලෙස භාවිතා කරයි.

කිරි කැටි ගැසීම සඳහා ප්‍රෝටීස් (protease) නම් එන්සයිමයක් අඩංගු වේ.